Throughout the later stages of the 18th and early decades of the 19th century there was widespread agrarian resentment in Ireland arising out of the raising of rents, evictions, and the collection of tithes. The tithes were a particularly galling imposition, involving the payment of one tenth of a farmers stock or possessions for the support of the alien (protestant) church.

In Uibh Laoighre resentment against the tithes had been increasing until finally in the winter of 1821-2 the White Boys started gathering arms for a confrontation…

Ba í Máire Bhuí Ní Laoighre (1774 – 1847) a scríobh an t-amhrán seo. Rugadh í i dTuirínna Néan, i nUibh Laoighre, cúig mile siar ó dheas ó Maigh Chromtha. Iníon Feirmeora ab ea í agus chaith sé a saol le feirmeoireacht. Phós sí agus thóg sí féin agus a fear naonar clainne. Bean mhisniúil cróga ab ea í. Bhí bua na filíochta aici agus ba nós leí dánta agus amhráin a chumadh ag cuir síos ar na éagóir agus an leatrom a bhí á imirt ag na tighearnaí talún ar phobal tuaithe an tire.

Tharla Cath Chéim an Fhia san bhlian 1822. Ag an am sin bhí teanas agus achrain ar fud na tire idir tighearnaí talún agus tionóntaithe faoi cheist na 'deachtaithe' a bhí á éileamh chun an Eaglais Gallda a chothú.

I nUibh Laoighre is cosúil go raibh cuid des na tionóntaithe á n-eagrú mar bhuachaillí Bána, nó b'shin an scéal a bhí ag gabháil timpeall. Pé scéal é, deagraig na tighearnaí talún buíon giománach, chun ionradh creiche a dhéanamh sa cheantar timpeall Chéim an Fhia agus Túirín na nÉan.

Bhí slua mór tionóntaithe cruinnithe i luíochán ag feitheamh leo i gceantar creagach, sléibhteach agus thosaigh said ag caitheamh leis na giománach le pé gunnaí a bhí acu. Bainneadh slad as na giomanaig, mar ní raibh said ag tnú ach le pící agus spealanna, ach anois bhí said á mbascadh le piléir agus le carraigreacha. Do lean an chaismirt ar aghaidh ar feadh scaithimh ach ní raibh na yeomen in ann aon dul ar aghaidh a dhéanamh. I ndeireadh na dála bhí orthu bailiú leo as an láthair.

Ní cath ró mhór a bhí i gceist. Níor maraíodh ach dornán daoine, agus b'éigin do roint dos na tionóntaithe dul ar a dteicheadh. Ach do bhain Máire Bhuí an –sásamh, mar a léiríonn sí san amhrán. De réir mar a dúirt Máire Bhuí 'níor dhíol (na Tionóntaithe) as ar dtóir,' agus deirtear gur cheadaigh an rialtais ísliú, agus i ndeireadh na dála, cealú ar fad orthú.

Ar na hamhrán a scríobh Máire tá sé nó seacht i mbéal an phobail fós céad agus trí scór bliana i ndiadh a báis – Cath Chéim an Fhia, A Mháire Ní Laoighre, Fáinne an Lae, Na Bearta Cruadha, Seo Leo a Thoil, A Bhurcach Óig ón gCéim, agus Maidin Álainn Ghréinne
Ceann dos na amhránaí is mó tuiscint a bhí aige ar an amhrán seo ná Pádraig Ó Tuama, nó Paití Thaidhg Pheig as Cúil Aodha,. File ab ea é, scoláire, agus seanachaí. Do chasadh sé Cath Chéim an Fhia le fuinneamh agus le mothú.

:Séamus Mac Mathúna

Na focail

Cois abhann Ghleanna an Chéama, i nUibh Laoighre sea bhím-se,
Mar a dtéann an fia san oíche chun siar choladh soghail
Ag macnamh seal liom féinig ag déanamh mo smaointe
Ag éisteacht i gcoiltibh le binn-ghuth na neón
Nuair a chuala an cath ag teacht aniar
Is glór na n-each ag teacht le sians
Le fuaim an airm gur chrith an sliabh,
Is níor bhinn liom a nglór
Do thánadar go nádamhar, mar thiocfadh garda de chonaibh nimhe
Is chumha mo chroí na sár-fhir a d’fhágadar gan treoir.

Níor fhan fear, bean, na páiste i mbun áitribh ná tighe ann
Ach na gártha goil do bhí aca is na na mílte ologón
Ag féachaint ar an ngárda ag teacht go láidir ‘nár dtimpeall
Ag lámhach is ag líonadh is ag scaoileadh nar dtreo
An liú gur leath i bhfad i gcian
‘ Sé dúirt gach flaith nar mhaith leis triall
Gluaisidh go mear ta an chath dá riar
Agus téimis ‘na gcomhair
Thánadar na sár-fhir, I gcuim áthais ar Chlannaibh Gael
Is thiomáineadar na páinigh le fánaidh ar seol

Ba ghairid dúinn go dtainigh an lamh láidir ‘nar dtimpeall
Do scaipeadar ar ndaoine ins gach maoilinn faoi’n gceo
Bhí an Barrach mar bhun-baille acu, Barnett agus Beecher
Hedges agus Faoite, is na mílte eile leo
Rí na bhfeart go lagaidh iad
Gan chlú, gan mheas gan rath gan séan
Go tinnte meara i measc na bpian
Gan faoiseamh go deo
Ach céad moladh mor le hÍosa, nar dhíolamar as an dtóir
Ach a bheith ag déanamh grinn de is dá innsint ar sógh.